ΟΙ ΝΟΗΤΙΚΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ

Γεννιόμαστε και μεγαλώνουμε σε περίπλοκα περιβάλλοντα.
Συναντάμε πολλούς και διαφορετικούς ανθρώπους.
Μαθαίνουμε και ξεχνάμε καθημερινά δεκάδες πληροφοριών.
Προσαρμοζόμαστε.
Για να το πετύχουμε, χρησιμοποιούμε τις δεξιότητές μας, τις νοητικές λειτουργίες.



Τα εργαλεία μας για να προσαρμοζόμαστε και να πετυχαίνουμε τους στόχους της καθημερινότητάς μας είναι οι νοητικές (γνωστικές) μας δεξιότητες. Η επιστήμη έχει κατηγοριοποιήσει τις δεξιότητες αυτές, για δύο σημαντικούς λόγους. Αφενώς για να τις μελετάει καλύτερα και πιο οργανωμένα και αφετέρου γιατί έχει εντοπίσει συγκεκριμένες περιοχές στον εγκέφαλο που σχετίζονται με συγκεκριμένες, και όχι με άλλες λειτουργίες.

Διαβάστε παρακάτω για τις γνωστικές δεξιότητες.

αντιληψη

Αντίληψη ονομάζουμε το σύνολο των διαδικασιών μέσω των οποίων ο εγκέφαλός μας οργανώνει και αξιολογεί τα ερεθίσματα που παίρνει από τις αισθήσεις, ώστε να ερμηνεύσει τον κόσμο.

Σημαντική προϋπόθεση αποτελεί τα αισθητήρια όργανά μας (μάτια, αυτιά, μύτη, γλώσσα, δέρμα) να λειτουργούν σωστά και να  στέλνουν σωστές πληροφορίες προς τον εγκέφαλο. Το πρώτο στάδιο της αισθητηριακής αντίληψης είναι η αποκωδικοποίση. Μέσω αυτής, τα αισθητήρια όργανα μετατρέπουν την αισθητηριακή πληροφορία (ήχος, φως, θερμότητα, κ.α.) σε μια μορφή ενέργειας την οποία μπορεί να επεξεργαστεί το Νευρικό μας Σύστημα. Ακολούθως, συγκεκριμένες περιοχές του εγκεφάλου θα υποδεχτούν τις πληροφορίες από τις διαφορετικές αισθήσεις, θα τις αναλύσουν και θα τις αξιολογήσουν. Στο τελευταίο στάδιο, οι πληροφορίες θα ενσωματωθούν σε ένα ενιαίο σύνολο το οποίο θα αντιστοιχεί στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τον έξω κόσμο.

Δύο αξιοσημείωτες διεργασίες της αντίληψης είναι η επεξεργασία "από κάτω προς τα πάνω" και η "από πάνω προς τα κάνω". Η προηγούμενη παράγραφος εξηγεί το πρώτο είδος. Η επεξεργασία "από πάνω προς τα κάτω" αφορά τον τρόπο με τον οποίο ο νους μας ερνημεύει τις πληροφορίες που δέχεται από το περιβάλλον χρησιμοποιώντας παλαιότερες γνώσεις, αναμνήσεις και κίνητρα. Ο νους μας δημιουργεί ένα "αντιληπτικό πλαίσιο" μέσω του οποίου δίνει νόημα σε ερεθίσματα που είναι ασαφή, ελλιπή, παρόμοια με άλλα ερεθίσματα ή νοητικές καταστάσεις. Διαβάστε το σχετικό παράδειγμα.

προσοχη

Μπορούμε να ορίσουμε την προσοχή με πολλούς διαφορετικούς τρόπους, όμως όλοι θα έχουν ως βάση το εξής: είναι ένας μηχανισμός ο οποίος ελέγχει τις πληροφορίες που έρχονται από το αντιληπτικό μας σύστημα τις οποίες εί απορρίπτει ή τις διατηρεί στη συνείδηση. Ως μηχανισμός έχει κάποια όρια, τα οποία αντιστοιχούν σε ένα εύρος πληροφοριών που θα διατηρηθούν για μία συγκεκριμένη διάρκεια.

Η σύνδεση του μηχανισμού της προσοχής με την ένοια της συνείδησης, της αντίληψης (και όπως θα φανεί και πιο κάτω, με τις υπόλοιπες γνωστικές λειτουργίες) κέντρισε το ενδιαφέρον των ερευνητών, με αποτέλεσμα να έχουμε στη διάθεσή μας αρκετά μοντέλα περιγραφής του μηχανισμού της προσοχής. Ένας σύντομος διαχωρισμός των "ειδών" της προσοχής είναι σε επιλεκτική και διαμοιρασμένη προσοχή. Στην πρώτη περίπτωση, η προσοχή μας εσκεμμένα "επιλέγει" να εστιάσει σε συγκεκριμένες πληροφορίες και να αγνοήσει άλλες, ενώ στη δεύτερη περίπτωση, η προσοχή μας μοιράζεται σε διάφορετικά ερεθίσματα και πληροφορίες, αφιερώνοντας χρόνο σε όλα.

Με βάση τα παραπάνω, δύο ακόμη τύποι της προσοχής είναι η διατηρούμενη και η εναλλασσόμενη προσοχή. Έχουμε συνηθίσει να αναφερόμαστε στην πρώτη ως "συγκέντρωση", εννοώντας την ικανότητάς μας να παραμένουμε προσηλωμένοι σε ένα έργο ή συγκεκριμένες πληροφορίες για ένα χρονικό διάστημα. Τέλος, η εναλλασσόμενη προσοχή αφορά στην ικανότητά μας να επεξεργαζόμαστε δύο ερεθίσματα εναλλάξ, και να "μετακινούμε" την προσοχή μας από το ένα ερέθισμα στο άλλο, με επιτυχία.

ΜΝΗΜΗ

Είμαστε η μνήμη μας. Δίχως τις λειτουργίες της μνήμης δε θα μπορούσαμε να προσδιορίσουμε ή περιγράψουμε τον εαυτό μας, να θυμηθούμε παλιές αναμνήσεις ή να αποκτήσουμε νέες εμπειρίες, να πληρώσουμε τους λογαριασμούς μας ή να δούμε το δρόμο στη γειτονιάς μας. Η μνήμη αποτελεί επίσης ένα μεγάλο πεδίο έρευνας και ο λόγος είναι η πολυπλοκότητα και τα πολλά επίπεδά της. Μπορούμε να σκεφτούμε τις λειτουργίες της μνήμης τοποθετημένες πάνω σε ένα σύστημα αξόνων (x,y).

Στον άξονα x τοποθετούμε τα στάδια της μνημονικής λειτουργίας σύμφωνα με τη σειρά με την οποία λαμβάνουν χώρα: 1. αισθητηριακή μνήμη (είσοδος των αισθητηριακών πληροφοριών στον εγκέφαλο και συγκράτηση αισθητηριακών πληροφοριών για κλάσματα δευτερολέπτων), 2. βραχύχρονη μνήμη (συγκράτηση των πληροφοριών για ελάχιστα δευτερόλεπτα), 3. μακρόχρονη μνήμη (αποθήκευση των πληροφοριών που έχουμε μάθει για μεγάλα χρονικά διαστήματα) 4. ανάκληση (ανάσυρση συγκεκριμένων πληροφοριών που είναι αποθηκευμένες στη μακρόχρονη μνήμη μας).

Στον άξονα y θα τοποθετήσουμε δύο τομείς της μνήμης οι οποίοι αφορούν στην επίγνωση που έχουμε ότι διαθέτουμε και χρησιμοποιούμε πληροφορίες. Ι. η δηλωτική μνήμη αντιστοιχεί στις πληροφορίες για τις οποίες οποίες είμαστε ενήμεροι ότι τις κατέχουμε και μπορούμε να κάνουμε χρήση τους. Γνωρίζουμε για παράδειγμα ποιά είναι η πρωτεύουσα της Γαλλίας, ή σε ποιό Δημοτικό Σχολείο πήγαμε. ΙΙ. η μη δηλωτική μνήμη αντιστοιχεί κυρίως σε διαδικασίες τις οποίες έχουμε μάθει να τις κάνουμε αυτόματα, δίχως να προσπαθούμε να τις ανακαλέσουμε συνειδητά όταν τις χρειαζόμαστε, όπως το να βάζουμε μπροστά το αυτοκίνητό μας, ή να υπογράφουμε με το όνομά μας.

Ακόμη, στον άξονα -y θα σημειώσουμε δύο είδη πληροφοριών της μνήμης: a. όσες πληροφοριές είναι λεκτικές, δηλαδή χρησιμοποιούμε τη γλώσσα για τις επεξεργαστούμε (π.χ. τον αριθμό ενός τηλεφώνου, την περιγραφή ενός βιβλίου) και b. όσες πληροφορίες δεν είναι λεκτικές, αλλά περισσότερο σχετίζονται με την όραση και αντίληψη του χώρου, τις οπτικο-χωρικές (π.χ. η γωνία στην οποία παρκάραμε, το εξώφυλλο του βιβλίου που περιγράψαμε).

Τέλος, στον άξονα -x θα κατατάξουμε άλλα δύο είδη μνήμης που αφορούν το είδος των πληροφοριών: Α. τις σημασιολογικές πληροφορίες (σημαιολογική μνήμη), αυτές που αντιπροσωπεύουν τη γνώση μας για τον κόσμο και τον εαυτό μας, και Β. τις πληροφοριες που αφορούν γεγονότα (μνήμη επεισοδίων) τα οποία βιώσαμε παλιά ή πρόσφατα.

Η περιγραφή όλων των δυνατοτήτων της μνήμης μας συνήθως καταναλώνει πολλές σελίδες βιβλίων. Ας απομνημονεύσουμε κυρίως δύο πράγματα. Η μνήμη μας βοηθάει να προσδιορίσουμε το ποιοί είμαστε και τι σκοπεύουμε να κάνουμε στο μέλλον και συνεισφέρει στις διαδικασίες της μάθησης νέων πληροφοριών και νέων εμπειριών.

ΜΑΘΗΣΗ

Όλες οι διεργασίες μέσω των οποίων αποκτούμε καινούριες πληροφορίες και δεξιότητες, αποθηκεύοντάς τες στη μακρόχρονη μνήμη μας συντελούν στη μάθηση. Η μάθηση στην ουσία διαμορφώνει τη σκέψη και τη συμπεριφορά μας, αφού μας επιτρέπει να προσαρμοζόμαστε στις νέες απαιτήσεις του περιβάλλοντος.

Για να μάθουμε κάτι νέο, για να το αποθηκεύσουμε δηλαδή στη μακρόχρονη μνήμη μας και να το ανασύρουμε όταν το χρειαστούμε, προϋποτίθενται οι λειτουργίες της προσοχής και της μνήμης που περιγράφηκαν πιο πάνω. Αν κάποιο σύστημα του μηχανισμού της προσοχής, ή στάδιο και είδος της μνήμης δε λειτουργεί όπως θα ήταν αναμενόμενο, τότε θα δημιουργηθούν δυσκολίες στην απόκτηση νέας μάθησης.

Η επιστημονική μελέτη της μάθησης έχει την αρχή της στο διάσημο φυσιολόγο Ivan Pavlov και τις μελέτες του σε σκύλους. Η θεωρία του για την εξαρτημένη μάθηση έβαλε τα θεμέλεια για τις μετέπειτα θεωρίες μάθησης και ενέπνευσε επιστήμονες από διαφορετικούς κλάδους, από τη ψυχολογία μέχρι την οικονομία, και από την ιατρική μέχρι την παιδαγωγική. Η θεωρία του μας εξηγεί πως δύο ερεθίσματα, φαινομενικά άσχετα μεταξύ τους, μπορούν να συνδυαστούν στο μυαλό μας, κι έπειτα, όταν εμφανίζεται ενα ερέθισμα, να περιμένουμε την εμφάνιση και του άλλου. Η επανάληψη του συνδυασμού των ερεθισμάτων είναι το κλειδί για την επιτυχημένη απόκτηση της μάθησης.

Την εξέλιξη της θεωρίας της εξαρτημένης μάθησης αποτελεί η συντελεστική μάθηση. Σημαντικό ρόλο στην απόκτηση νέων γνώσεων και συμπεριφορών παίζει πλέον η ενίσχυση η οποία συνοδεύει τα ερεθίσματα, εάν το άτομο δηλαδή θα επιβραβευθεί ή θα τιμωρηθεί για τη μάθηση που αποκτά. Καθώς η ενίσχυση προέρχεται από περιβάλλον του ατόμου (αντιδράσεις των γονέων, των δασκάλων, των φίλων, κ.ά.) καθώς το άτομο έχει ως στόχο του την ανταμοιβή του, θα τροποποιεί με τέτοιο τρόπο τη συμπεριφορά του, ώστε να λαμβάνει κάθε φορά θετική ενίσχυση, δηλαδή ανταμοιβή.

Ωστόσο, το τι αποτελεί ανταμοιβή και τι όχι, είναι καθαρά υποκειμενικό. Ένα "μπράβο" είναι πιθανόν μία είναι μία πολύ καλή επιβράβευση για ένα παιδί, αλλά όχι για ένα άλλο. Η παρατήρηση αυτή διαμόρφωσε μία άλλη θεωρία για τη μάθηση, η οποία δίνει βαρύτητα στις υποκειμενικές, "εσωτερικές" διεργασίες του ατόμου που λαμβάνουν χώρα κατά τη διάρκεια της μάθησης. Η σκέψεις μας για την αξία της μάθησης, για την ικανότητά μας να μάθουμε, για το ποιός θα αξιολογήσει ό,τι μάθαμε,για το τι θα πετύχουμε με τη νέα μάθηση, είναι λίγα από τα παραδείγματα των "εσωτερικών" διεργασιών που μπορούν να παρεμβαίνουν μεταξύ αυτών που πρέπει να μαθευτούν και αυτών που τελικά μαθαίνονται.

Η μάθηση διαμορφώνει συνεχώς, κατασκευάζει και ανακατασκευάζει τις σκέψεις και τις συμπεριφορές μας τροποποιώντας πολλές φορές και τον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε.


 

σκεψη

Δεν αρκεί να μπορούμε να αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο, να προσέχουμε και να απομνημονεύουμε πληροφορίες ή να μαθαίνουμε μία καινούρια συμπεριφορά. Είναι σημαντικό να συνδέουμε τις γνώσεις μας μεταξύ τους, να τις αξιολογούμε, και να τις χρησιμοποιούμε για να λύσουμε προβλήματα και να πάρουμε αποφάσεις. Αυτές οι διεργασίες αποτελούν παραδείγματα της σκέψης.

Από τις βασικές της λειτουργίες είναι η δημιουργία των νοητικών αναπαραστάσεων. Μία νοητική αναπαράσταση αποτελεί μία "εικόνα" ή μία "ένοια" που έχουμε στο μυαλό μας και η οποία αντιπροσωπεύει ένα αντικείμενο, ένα γεγονός, μία κατηγορία, μία ιδέα, του πραγματικού ή του φανταστικού κόσμου. Τα χαρακτηριστικά μιας νοητικής αναπαράστασης μπορεί να αντιστοιχούν πλήρως στα χαρακτηριστικά του πραγματικού αντικειμένου, όπως για παράδειγμα η αναπαράσταση που έχουμε στο μυαλό μας για το χάρτη της Ελλάδος, αντιστοιχεί στην πραγματική εικόνα του συγκεκριμένου χάρτη. Άλλες φορές, η αναπαράσταση είναι μόνο συμβολική και δεν αντιπροσωπεύει πραγματικά χαρακτηριστικά, όπως όταν συμβολίζουμε τη σκέψη με ένα συννεφάκι.

Πέρα από τις νοητικές αναπαραστάσεις, μέσω της σκέψης μας κατασκευάζονται τα γνωστικά σχήματα. Ως γνωστικό σχήμα ορίζεται ένα οργανωμένο σύνολο από γνώσεις, συμπεριφορές και συναισθήματα που διαμορφώνει το άτομο και το οποίο αντιπροσωπεύει την νοητική αναπαράσταση μέσω της οποίας ερμηνεύει ένα ερέθισμα ή ένα γεγονός. Τέτοια σύνολα μας οδηγούν πολλές φορές στο να πράξουμε ή σκεφτούμε με ένα συγκεκριμένο τρόπο, ακόμη κι έαν αυτός δεν είναι ο πιο κατάλληλος τη δεδομένη στιγμή.

Για να λάβουμε κάποια απόφαση, συχνά είναι ανάγκη να αξιολογήσουμε τα δεδομένα της παρούσας κατάστασης, αλλά και να ανακαλέσουμε από τη μνήμη μας κάποια γνωστικά σχήματα τα οποία περιλαμβάνουν πληροφορίες για παρόμοιες καταστάσεις. Η θεωρία της διπλής επεξεργασίας κάνει αναφορά σε δύο συστήματα σκέψης, τα οποία χρησιμοποιούν διαφορετικές στρατηγικές για τη λήψη κάποιας απόφασης. Το Πρώτο Σύστημα είναι γρήγορο, βασίζεται στην εμπειρία μας και στα γνωστικά σχήματα και οδηγεί στη λήψη μίας απόφασης μέσα από έναν απλοϊκό, ευρετικό (heuristic) τρόπο σκέψης. Το Δεύτερο Σύστημα είναι πιο περίπλοκο, καταναλώνει περισσότερο χρόνο και αξιοποιεί στρατηγικές για να φτάσει σε ένα ασφαλές συμπέρασμα. Η συχνότητα της χρήσης των Συστημάτων είναι διαφορετική σε κάθε άτομο, καθώς την επηρεάζουν πολλοί παράγοντες.

Ένας από αυτούς τους παράγοντες είναι το "υλικό" που χρησιμοποιεί η σκέψη για να συνθέσει όλα τα παραπάνω. Για το σκοπό αυτό, πέρα από τις εικόνες, η σκέψη μας χρησιμοποιεί κυρίως τη γλώσσα.

γλωσσα

Η γλώσσα είναι το πιο συχνό σύστημα επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων. Τη χρησιμοποιούμε για να μεταφέρουμε τις σκέψεις μας σε ένα άλλο άτομο και για να πληροφορηθούμε για τις δικές του.

Αν και υπάρχουν πάνω από 6.500 ενεργές διαφορετικές γλώσσες σε ολόκληρο το πλανήτη, η βασική γλωσσολογική δομή όλων των γλωσσών είναι η ίδια [Υ+Ρ+Α, Υ+Κ], γεγονός που έχει οδηγήσει στη θεωρία μίας παγκόσμιας, βιολογικά καθορισμένης δομής της γλώσσας των ανθρώπων. Παράλληλα, το γεγονός ότι οι άνθρωποι μαθαίνουμε μεγαλώνοντας να χρησιμοποιούμε τη γλώσσα αβίαστα και να κάνουμε σωστή χρήση των κανόνων της, υποδεικνύει τη γενετική μας προδιάθεση προς την απόκτησή της.

Η γλώσσα είναι ένα περίπλοκο σύστημα και για να το καταλάβουμε θα πρέπει να δούμε τα διάφορα επίπεδα στα οποία μπορεί να αναλυθεί. Το φωνολογικό επίπεδο αφορά τους ήχους που χρησιμοποιεί μία γλώσσα για να συνθέσει τις λέξεις της. Αντίστοιχα, μία λέξη είναι το αποτέλεσμα του αθροίσματος συγκεκριμένων, και όχι άλλων, ήχων. Οι ήχοι αυτοί αντιστοιχούν σε συγκεκριμένα σύμβολα, τα γράμματα. Στο συμβολικό επίπεδο της γλώσσας συναντάμε την αλφάβητο και το συνδυασμό συγκεκριμένων γραμμάτων, και όχι άλλων, για να παραχθεί μία λέξη. Για την ορθή επικοινωνία είναι απαραίτητο οι λέξεις που χρησιμοποιούνται να είναι συνδεδεσμένες με μία έννοια και να αντιπροσωπεύουν κάτι συγκεκριμένο, και όχι κάτι άλλο. Στο σημασιολογικό επίπεδο της γλώσσας παρατηρούμε την αντιστοίχιση μίας λέξης, πρότασης, φράσης με την έννοια, την πληροφορία που εκφράζουν. Μία βαθύτερη ανάλυση των επιπέδων της γλώσσας θα έκανε αναφορά στο συντακτικό, μορφολογικό και πραγματολογικό επίπεδο και για την οποία θα χρειαζόνταν αρκετά ακόμη bytes πληροφοριών.

Για να αποκτήσουμε, να κατανοήσουμε και να παράξουμε γλώσσα είναι απαραίτητο να λειτουργούν όλα τα παραπάνω γνωστικά συστήματα (αντίληψη, προσοχή, μνήμη, μάθηση, σκέψη). Στην περίπτωση κάποιας διαταραχής τους, η ανάπτυξη και η λειτουργία της γλώσας θα αντιμετωπίσει δυσκολίες.

Η σύνδεση της γλώσσας με τη σκέψη είναι δεδομένη. Η γλώσσα που χρησιμοποιούμε επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο θα σκεφτούμε και αντίστροφα, ο ο τρόπος με τον οποίο θα σκεφτούμε θα επιδράσει στην κατανόηση και στην παραγωγή της γλώσσας.

Είναι τέτοια η φύση της ανθρώπινης γλώσσας, που σε αυτή χρωστάμε την πλειοψηφία των επιτευγμάτων του πολιτισμού μας. Σε αυτή χρωστάτε όσα καταλαβαίνετε ή όσα σας μπερδεύουν σε αυτά κείμενα.

"όχι τα δίνω· μονάχα που δεν ξέρω αν μπορούν να τα πάρουν - πάντως εγώ τα δίνω." Γ. Ρίτσος